Subhashitam (Pratinityam Subhashitam) -13

कालिदास-कविता नवं वयो माहिषं दधि स-शर्करं पयः ।
एण-मांसम् अबला च कोमला सम्भवन्तु मम जन्म-जन्मनि ।।२९०।। [पद्य.सं. १५]

उपायो न जयो यादृग् रिपोस् तादृङ् न हेतिभिः ।
उपाय-ज्ञोऽल्प-कायोऽपि न शूरैः परिभूयते ।।२९१।। [?]

आगतं विग्रहं विद्वान् उपायैः प्रशमं नयेत् ।
विजयस्य ह्य् अनित्यत्वाद् रभसेन न सम्पतेत् ।।२९२।। [का.नी. १०.३१]

नैतद् विचित्रं मनुजार्भ-मायिनः परावराणां परमस्य वेधसः ।
अघोऽपि यत्-स्पर्शन-धौत-पातकः प्रापात्म-साम्यं त्व् असतां सुदुर्लभम् ।।२९३।। [भा.पु. १०.१२.३८]

ये बाल-भावान् न पठन्ति विद्यां ये यौवनस्ह्ता ह्य् अधनात्म-दाराः ।
ते शोचनीया इह जीव-लोके मनुष्य-रूपेण मृगाश् चरन्ति ।।२९४।। [विक्रम १२३]

दमेन हीनं न पुनन्ति वेदा यद्यप्य् अधीताः सह षड्भिर् अङ्गैः ।
साङ्ख्यं च योगश् च कुलं च जन्म तीर्थाभिषेकश् च निरर्थकानि ।।२९५।। [पद्म.सृष्टि. १९]

कालो दैवं कर्म जीवः स्वभावो द्रव्यं क्षेत्रं प्राण आत्मा विकारः ।
तत्-संघातो बीज-रोह-प्रवाहस् त्वन्-मायैषा तन्-निषेधं प्रपद्ये ।।२९६।।

शत्रोर् अपत्यानि प्रियंवदानि नोपेक्षितव्यानि बुधैर् मनुष्यैः ।
तान्य् एव कालेषु विपत्-कराणि विषस्य पात्राण्य् अपि दारुणानि ।।२९७।। [बृ.नीति. ११०]

ऋतेन जीवेद् अनृतेन जीवेन् मितेन जीवेत् प्रमितेन जीवेत् ।
सत्यानृताभ्याम् अथवापि जीवेत् श्व-वृत्तिम् एकां परिवर्जयेत् तु ।।२९८।। [?]

अक्रोधनः क्रोधनेभ्यो विशिष्टस् तथा तितिक्षुर् अतितिक्षोर् विशिष्टः ।
अमानुषेभ्यो मानुषाश् च प्रधाना विद्वांस् तथैवाविदुषः प्रधानः ।।२९९।। [म.भा. १.८२.६]

नास्तीदृशं संवननं त्रिषु लोकेषु किञ्चन ।
यथा मैत्री च लोकेषु दानं च मधुरा च वाक् ।।३००।। [मत्स्य.अ. ३६]

न तथा तप्यते विद्धः पुमान् बाणैस् तु मर्म-गैः ।
यथा तुदन्ति मर्म-स्था ह्य् असतां परुषेषवः ।।३०१।। [भा.पु. ११.२३.३]

शूरत्व-युक्ता मृदु-मन्द-वाक्या जितेन्द्रियाः सत्य-पराक्रमाश् च ।
प्राग् एव पश्चाद् विपरीत-रूपा ये ते तु भृत्या न हिता भवन्ति ।।३०२।। [?]

यस्यात्म-बुद्धिः कुणपे त्रि-धातुके स्व-धीः कलत्रादिषु भौम इज्य-धीः ।
यत्-तीर्थ-बुद्धिः सलिले न कर्हिचिज् जनेष्व् अभिज्ञेषु स एव गो-खरः ।।३०३।। [भा.पु. १०.८४.१३]

कं योजयेन् मनुजोऽर्थं लभेत निपातयन् नष्ट-दशं हि गर्ते ।
एवं नराणां विषय-स्पृहा च निपातयन् निरये त्व् अन्ध-कूपे ।।३०४।। [?]

तान् वीक्ष्य कृष्णः सकलाभय-प्रदो ह्य् अनन्य-नाथान् स्व-कराद् अवच्युतान् ।
दीनांश् च मृत्योर् जठराग्नि-घासान् घृणार्दितो दिष्ट-कृतेन विस्मितः ।।३०५।। [भा.पु. १०.१२.२७]

लोकः स्वयं श्रेयसि नष्ट-दृष्टिर् योऽर्थान् समीहेत निकाम-कामः ।
अन्योन्य-वैरः सुख-लेश-हेतोर् अनन्त-दुःखं च न वेद मूढः ।।३०६।। [भा.पु. ५.५.१६]

सत्यां क्षितौ किं कशिपोः प्रयासैर् बाहौ स्वसिद्धे ह्य् उपबर्हणैः किम् ।
सत्य् अञ्जलौ किं पुरुधान्न-पात्र्या दिग्-वल्कलादौ सति किं दुकूलैः ।।३०७।। [भा.पु. २.२.४]

भूतैर् आक्र्मयमाणोऽपि धीरो दैव-वशानुगैः ।
तद्-विद्वान् न चलेन् मार्गाद् अन्वशिक्षं क्षितेर् व्रतम् ।।३०८।। [भा.पु. ११.७.३७]

प्राण-वृत्त्यैव सन्तुष्येन् मुनिर् नैवेन्द्रिय-प्रियैः ।
ज्ञानं यथा न नश्येत नावकीर्येत वाङ्-मनः ।।३०९।। [भा.पु. ११.७.३९]

गुणैर् गुणान् उपादत्ते यथा-कालं विमुञ्चति ।
न तेषु युज्यते योगी गोभिर् गा इव गो-पतिःच् ।।३१०।। [भा.पु. ११.७.५०]

नैषां मतिस् तावद् उरुक्रमाङ्घ्रिं स्पृशत्य् अनर्थापगमो यद्-अर्थः ।
महीयसां पाद-रजो-ऽभिषेकं निष्किञ्चनानां न वृणीत यावत् ।।३११।। [भा.पु. ७.५.३२]

नवनीतोपमा वाणी करुणा-कोमलं मनः ।
धर्म-बीज-प्रसूतानाम् एतत् प्रत्यक्ष-लक्षणम् ।।३१२।। [सूक्ति १३०.२]

कोकिलानां स्वरो रूपं नारी-रूपं पतिव्रता ।
विद्या रूपं कुरूपाणां क्षमा रूपं तपस्विनाम् ।।३१३।।
किं जीवितेन धन-मान-विवर्जितेन मित्रेण किं भवति भीति-सशङ्कितेन ।
सिंह-व्रतं चरत गच्छत मा विषादं काकोऽपि जीवति चिरं च बलिं च भुङ्क्ते ।।३१४।।

तन् मङ्गलं यत्र मनः प्रसन्नं तज् जीवनं यन् न परस्य सेवा ।
तद् गर्जितं यत् स्वजनेन भुक्तं तद् वर्जितं यत् समरे रिपूणाम् ।।३१५।। [?]

वेदादि-शास्त्रम् अखिलं प्रपठन्तु लोकाः कुर्वन्तु नाम क्षिति-पाल-सेवाम् ।
उग्रं तपः प्रतिदिवं प्रतिसाधयन्तु न श्रीस् तथापि च भजत्य् अतिभाग्य-हीनम् ।।३१६।। [प.पु. ७.५.१५६]

त्यक्त्वालसान् दैव-परान् मनुष्यान् उत्थान-युक्तान् पुरुषाद् धि लक्ष्मीः ।
अन्विष्य यत्नाद् वृणुयान् नृपेन्द्र त्स्मात् सदोत्थानवता हि भाव्यम् ।।३१७।। [?]

नित्यं छेदस् तृणानां धरणि-विलिल्खनं पादयोश् चाप-मार्ष्टिर् दन्तानाम् अल्प-शौचं मलिन-वसनता रूक्षता मूर्धजानाम् ।
द्वैसन्ध्ये चापि निद्रा विवसन-शयनं ग्रास-हासातिरेकः स्वाङ्गे पीठे च वाद्यं हरति धनपतेः केशवस्यापि लक्ष्मीम् ।।३१८।। [अष्टरत्न ३]

कुचैलिनं दन्तम् अलोप-धारिणं बह्व्-आशिनं निष्ठुर-भाषिणं च ।
सूर्योदये चास्तम् इते शयानं विमुञ्चति श्रीर् यदि चक्रपाणिः ।।३१९।। [बृ.चा. १५.४]

तद्-वीर्याद् अधिकं यस् तु पुनर् अन्यत् स्व-शक्तितः ।
निष्पादयति तं प्राज्ञाः प्रवदन्ति नरोत्तमम् ।।३२०।। [?]

भिक्षाशी जन-मध्य-सङ्ग-रहितः स्वायत्त-चेष्टः सदा दानादान-विरक्त-मार्ग-निरतः कश्चित् तपस्वी स्थितः ।
रथ्याकीर्ण-विशीर्ण-जीर्ण-वसनैर् आस्यूत-कन्थाधरो निर्मानो निरहङ्कृतिः शम-सुधा-भोगैक-बद्ध-स्पृहः ।।३२१।। [?]

रोहते सायकैर् विद्धं छिन्नं रोहति चासिना ।
वचो दुरुक्तं बीभत्सं न प्ररोहति वाक्-क्षतम् ।।३२२।। [पञ्च. ३.१११]

शय्या शैल-शिला-गृहं गिरि-गुहा वस्त्रं तरुणां त्वचः सारङ्गाः सुहृदो ननु क्षिति-रुहां वृत्तिः फलैः कोमलैः ।
येसां निर्झरम् अम्बु-पानम् उचितं रत्यै तु विद्याङ्गना मन्ये ते परमेश्वराः शिरसि यरि बद्धो न सेवाञ्जलिः ।।३२३।। [वै.श. ८७]

स्वामिनि गुणान्तरज्ञे गुणवति भृत्येऽनुवर्तिनि कलये ।
सुहृदि निरन्तर-चित्ते निवेद्य दुःखं सुखी भवति ।।३२४।। [पञ्च. १.२२०]

ताम्बूलं कटु-तिक्त-मिश्र-मधुरं क्षारं कषायान्वितं वात-घ्नं कफ-नाशनं कृमि-हरं दौर्गन्ध्य-दोषापहम् ।
वक्त्रस्याभरणं मलापहरणं कामाग्नि-सन्दीपनं ताम्बूलस्य सखे त्रयोदश गुणाः स्वर्गेऽप्य् अमी दुर्लभाः ।।३२५।। [शा.प. १४१६]

यः पित्रा समुपात्तानि धन-वीर्य-यशांसि वै ।
न्यूनतां नयति प्राज्ञस् तम् आहुः पुरुषाधमम् ।।३२६।। [मार्क.पु. २१.९५]

भोगा भङ्गुर-वृत्तयो बहुविधास् तैर् एव चायं भवस् तत् कस्येह कृते परिभ्रमत रे लोकाः कृतं चेष्टितैः ।
आशा-पाश-शतापशान्ति-विशदं चेतः-समाधीयतां कामोत्पत्ति-वशात् स्वधामनि यदि श्रद्धेयम् अस्मद्-वचः ।।३२७।। [वै.श. ३९]

लज्जां गुणौघ-जननीं जननीम् इव स्वाम् अत्यन्त-शुद्ध-हृदयाम् अनुवर्तमानाः ।
तेजस्विनः सुखम् असून् अपि सन्त्यजन्ति सत्य-व्रत-व्यसनिनो न पुनः प्रतिज्ञाम् ।।३२८।। [भर्तृ.सं ३१८]

शीघ्र-कृत्येषु कार्येषु विलम्बयति यो नरः ।
तत् कृत्यं देवतास् तस्य कोपाद् विघ्नन्त्य् असंशयम् ।।३२९।। [पञ्च. ३.२१८]

आत्म-भाग्य-क्षत-द्रव्यः स्त्री-द्रव्येणानुकम्पितः ।
अर्थतः पुरुषो नारी या नारी सार्थतः पुमान् ।।३३०।। [?]

दक्षता भद्रता दार्ढ्यं क्षान्तिः क्लेश-सहिष्णुता ।
सन्तोषः शीलम् उत्साहो मण्डयन्त्य् अनुजीविनम् ।।३३१।।
यद् उपात्तं यशः पित्रा धनं वीर्यम् अथापि वा ।
तन् न हापयते यस् तु स नरो मध्यमः स्मृतः ।।३३२।।

राज्ञो विपद् बन्धु-वियोग-दुःखं देश-च्युतिर् दुर्गम-मार्ग-खेदः ।
आस्वाद्यतेऽस्याः कटु निष्फलायाः फलं मयैतच् चिर-जीवितायाः ।।३३४।। [दश-रूपक]

वीत-व्यसनम् अश्रान्तं महोत्साहं महा-मतिम् ।
प्रविशन्ति सदा लक्ष्म्यः सरित्पतिम् इवापगाः ।।३३५।।
स्थानम् उत्सृज्य गच्छन्ति सिंहाः सत्-पुरुषा गजाः ।
तत्रैव निधनं यान्ति काकाः कापुरुषा मृगाः ।।३३६।।
के वा न सन्ति तामरसावतंसा हंसावली-वलयिनो जल-संनिवेशाः ।
किं चातकः फलम् अपेक्ष्य सवज्र-पातां पौरन्दरीम् उपगतो नव-वारिधाराम् ।।३३७।।

मानम् उद्वहतः पुंसो वरम् आपत्-पदे पदे ।
मान-हीनं सुरैह् सार्धं विमानम् अपि सन्त्यजेत् ।।३३८।। [भर्तृ.सं. ६४८]

पुनर् दाराः पुनर् वित्तं पुनर् क्षेत्रं पुनः पुनः ।
पुनः शुभाशुभं कर्म शरीरं न पुनः पुनः ।।३३९।। [बृ.चा. १४.३]

१०

रथः शरीरं पुरुषस्य राजन्न् आत्मा नियन्तेन्द्रियान्य् अस्य चाश्वाः ।
तैर् अप्रमत्तः कुशली सद्-अश्वैर् दान्तैः सुखं याति रथीव धीरः ।।३४०।। [म.भा. ५.३४.५७]

विधात्रा रचिता रेखा ललाटेऽक्षर-मालिका ।
न तां मार्जयितुं शक्तः स्व-बुद्ध्याप्य् अतिपण्डितः ।।३४१।। [पञ्च. २.१८०]

सत्यं जना वच्मि न पक्षपाताल् लोकेषु सर्वेषु च११ तथ्यम् एतत् ।
नान्यन् मनो-हारि नितम्बिनीभ्यो दुःखस्य हेतुर् न च कश्चिद् अन्यः ।।३४२।। [शृ.श. ४०]

एकं भूमि-पतिः करोति सचिवं राज्ये प्रमाणं यदा तं मोहाच् छ्रयते मदः स च मदाद् दास्येन निर्विद्यते ।
निर्विण्णस्य पदं करोति हृदये तस्य स्वतन्त्र-स्पृहा- स्वातन्त्र्य-स्पृहया ततः स नृपतेः प्राणान् अभिद्रुह्यति ।।३४३।।

सत्यम् एव व्रतं यस्य दया दीनेषु सर्वथा ।
काम-क्रोधौ वशे यस्य तेन लोक-त्रयं जितम् ।।३४४।। [महानिर्वाणतन्त्र २१]

परं क्षिपति दोषेण वर्तमानः स्वयं तथा ।
यश् च क्रुध्यत्य् अनीशः सन् स च मूढतमो नरः ।।३४५।। [म.भा. ५.३३.३६]

धनानि जीवितं चैव परार्थे प्राज्ञ उत्सृजेत् ।
सन्निमित्तं वरं त्यागो विनाशे नियते सति ।।३४६।।

संनियच्छति यो वेगम् उत्थितं क्रोधहर्षयोः ।
स श्रियो भाजनं राजन्यश् चापत्सु न मुह्यति ।।३४७।। [म.भा. ५.३७.४७]

परिचरितव्याः सन्तो यद्यपि कथयन्ति नो सद्-उपदेशम् ।
यास् तेषां स्वैर-कथास् ता एव भवन्ति शास्त्राणि ।।३४८।।

श्रीर् मङ्गलात् प्रभवति प्रागल्भ्यात् संप्रवर्धते ।
दाक्ष्यात् तु कुरुते मूलं संयमात् प्रतितिष्ठति ।।३४९।। [म.भा. ५.३५.४४]

पञ्चभिः सम्भृतः कायो यदि पञ्चत्वम् आगतः ।
कर्मभिः स्व-शरीरोत्थैस् तत्र का परिदेवना ।।३५०।। [हि. ४.७७]

१२
धन-हेतोर् य ईहते तस्यानीहा गरीयसी ।
भूयान् दोषो हि वित्तस्य यश् च धर्मस् तद्-आश्रयः ।।३५१।।

वाचां शौचं च मनसः शौचम् इन्द्रिय-निग्रहः ।
सर्व-भूत-दया-शौचम् एतच् छौचं परार्थिनाम् ।।३५२।। [बृ.चा. ७.२०]

हृष्यन्ति देवताः सर्वा गयन्ति ऋषयस् तथा ।
नृत्यन्ति पितरः सर्वे ह्य् अतिथौ गृहम् आगते ।।३५३।। [चा.नी.सा. ५१]

दुर्वृत्तं वा सुवृत्तं वा सर्व-पाप-रतं तथा ।
भर्तारं तारयत्य् एव भार्या धर्मेषु निष्ठिता ।।३५४।।

न भिक्षा दुष्प्रापा पथि मम महाराम-चरिते फलैः सम्पूर्णा भूर् अपि मृग-सुचर्मापि वसनम् ।
सुखैर् वा दुःखैर् वा सदृश-परिपाकः खलु सदा त्रिनेत्रं कस् त्यक्त्वा धन-लव-मदान्धं प्रणमति ।।३५५।। [भर्तृ.सं.]

यद्य् अपि भ्रातरः क्रुद्धा मार्या वा कारणान्तरे ।
स्वभावतस् ते प्रीयन्ते नेतरः प्रीयते जनः ।।३५६।। [म.भा. १२.१३६.१४७]

ललाट-देशे रुधिरं स्रवत् तु शूरस्य यस्य प्रविशेच् च वक्त्रे ।
तत् सोम-पानेन समं भवेच् च सङ्ग्राम-यज्ञे विधिवत् प्रदिष्टम् ।।३५७]

।। [पञ्च. १.३३४]

मीनः स्नान-परः फणी पवन-भुङ् मेषश् च पर्णाशनो गर्ते तिष्ठति मूषिकोऽपि विनिप्ने सिंहो बको ध्यानवान् ।
शश्वद् भ्राम्यति चक्रिगौः परिचरन् दैवः सदा देवलः किं तेषां फलं स्ति तेन तपसा तद् भाव-शुद्धिं कुरु ।।३५८।। [कविता. ६०]

बाहु-वीर्यं बलं राज्ञां ब्रह्मणो ब्राह्म-विद् बली ।
रूप-यौवन-माधुर्यं स्त्रीणां बलम् अनुत्तमम् ।।३५९।। [बृ.चा. ६.११]

नश्यतो युध्यतो वापि तावद् भवति जीवितम् ।
यावद् धातासृजत् पूर्वं न यावन् मनसेप्सितम् ।।३६०।। [मार्कण्डेय-पु. २.४९]

पतिर् भार्यां संप्रविश्य गर्भो भूत्वेह जायते ।
जायायास् तद् धि जायात्वं यद् अस्यां जायते पुनः ।।३६१।। [मनु. ९.८]

Om Tat Sat

(Continued ...)

(My humble salutations to  the lotus feet of Holy Sages of Hindu soil for the collection)