Subhashitam (Pratinityam Subhashitam) -14

दग्धं दग्धं त्यजति न पुनः काञ्चनं कान्ति-वर्णं छिन्नं छिन्नं त्यजति न पुनः स्वादुता-भिक्षु-दण्डम् ।
घृष्टं घृष्टं त्यजति न पुनश् चन्दनं चारु-गन्धं प्राणान्तेऽपि प्रकृति-विकृतिर् जायते नोत्तमानाम् ।।३६२।। [म.ना. २६२]

नाल्पीयसि निबध्नन्ति पदम् उन्नत-चेतसः ।
येषां भुवन-लाभेऽपि निःसीमानो मनोरथाः ।।३६३।।

छादयित्वात्म-भावं हि चला हि शठ-बुद्धयः ।
प्रहरन्ति च रन्ध्रेषु सोऽनर्थः सुमहान् भवेत् ।।३६४।। [प्र.भ. २३]

नात्यक्त्वा सुखम् आप्नोति नात्यक्त्वा विन्दते परम् ।
नात्यक्त्वा चाभयः शेते त्यक्त्वा सर्वं सुखी भव ।।३६५।। [म.भा. १२.१७०.२२]

तर्षच्-छेदो न भवति पुरुषस्येह कल्मषात् ।
निवर्तते तदा तर्षः पापम् अन्त-गतं यदा ।।३६६।। [?]

दिवसे सन्निधानेन पिशुन-प्रेरणा प्रभो ।
ईर्ष्यालुना स्वैरिणीव रक्षितुं यदि पार्यते ।।३६७।। [?]

कर्मणः फल-निर्वृत्तिं स्वयम् अश्नाति कारकः ।
प्रत्यक्षं दृश्यते लोके कृतस्याप्य् अकृतस्य च ।।३६८।। [?]

कं पृच्छामः सुराः स्वर्गे निवसामो वयं भुवि ।
किं वा काव्यरसः स्वादुः किं वा स्वादीयसी सुधा ।।३६९।। [?]

उर्वीपतेश् च स्फटिकाश्मनश् च शीलोज्झित-स्त्री-हृदस्य चान्तः ।
असंनिधानात् सतत-स्थितीनाम् अन्योपरागः कुरुते प्रवेशम् ।।३७०।।
आत्मोत्कर्षं न मार्गेत परेषां परिनिन्दया ।
स्व-गुणैर् एव मार्गेत विप्रकर्षं पृथग् जनात् ।।३७१।।
कृतिनोऽपि प्रतीक्ष्यन्ते सहायं कार्य-सिद्धये ।
चक्षुष्मान् अपि नालोकाद् विना वस्तु न पश्यति ।।३७२।।
किं देव-कार्याणि नराधिपस्य कृत्वा विरोधं विषय-स्थितानाम् ।
तद् देव-कार्यं जप-यज्ञ-होमा यस्याश्रु-पाता न पतन्ति राष्ट्रे ।।३७३।।
देयम् आर्तस्य शयनं स्थित-श्रान्तस्य चासनम् ।
तृषितस्य च पानीयं क्षुधितस्य च भोजनम् ।।३७४।।

राजन् रजन्य् उपाध्यायो देवी यच् छिक्षयेद् रुहः ।
तत्र प्रजागरः कर्तुम् असर्वज्ञैर् न शक्यते ।।३७५।। [रा.त. ५.३१७]

किं ते धनैर् बान्धवैर् वापि किं ते किं ते दारैर् ब्राह्मण यो मरिष्यति ।
आत्मानम् अन्विच्छ गुहां प्रविष्टं पितामहस् ते क्व गतः पिता च ।।३७६।। [म.भा.१२.१६९.३६]

न व्याधयो नापि यमः श्रेयः प्राप्तिं प्रतीक्षते ।
यावद् एव भवेत् कल्पस् तावच् छ्रेयो समाचरेत् ।।३७७।। [म.भा. २.५१.९३]

न व्याधिर् न विषं तापस् तथान्यद् वापि भूतले ।
दुःखाय स्व-शरीरोत्थं मौर्ख्यम् एतद् यथा नृणाम् ।।३७८।। [यो.वा.सा. २.२७]

सुखाद् बहुतरं दुःखं जीविते नात्र संशयः ।
स्निग्धत्वं चेन्द्रियार्थेषु मोहान् मरणम् अप्रियम् ।।३७९।। [म.भा. १२.३१७.१६]

सामुद्रास् तिमयो नृपाश् च सदृशा एके हृतान् अम्भसः स्वस्माद् एव कणान्धनस्य जहतो जानन्ति ये दातृताम् ।
सर्वस्मात् स्फुट-लुण्ठिताद् वितरतो लेशान् किलान्येऽपि ये दुष्कायस्थ-कुलस्य हन्त कलयन्त्य् अन्तर्हिताधायिताम् ।।३८०।। [रा.त. ४.६२९]

सुखं च दुःखं च भवाभवौ च लाभालाभौ मरणं जीवितं च ।
पर्यायशः सर्वम् इह स्पृशन्ति तस्माद् धीरो नैव हृष्येन् न शोचेत् ।।३८१।। [म.भा. ५.३६.४५]

कृषिका रूप-नाशाय अर्थ-नाशाय वाजिनः ।
शालको गृह-नाशाय सर्व-नाशाय पावकः ।।३८२।। [?]

एको बहूनां मूर्खाणां मध्ये निपतितो बुधः ।
पद्मः पाथस् तरङ्गाणाम् इव विप्लवते ध्रुवम् ।।३८३।।

निजान् उत्पततः शत्रून् पञ्च पञ्च प्रयोजनान् ।
यो मोहान् न निघृह्णाति तम् आपद् ग्रसते नरम् ।।३८४।। [म.भा. ५.३४.६८]

ज्ञानं सतां मान-मदादि-नाशनं केषाञ्चिद् एतन् मद-मान-कारणम् ।
स्थानं विविक्तं यमिनां विमुक्तये कामातुराणाम् अतिकाम-कारणम् ।।३८५।।

तद् भोजनं यद् द्विज-भुक्त-शेषं तत् सौहृदं यत् क्रियते परस्मिन् ।
सा प्राज्ञता या न करोति पापं दम्भं विना यः क्रियते स धर्मः ।।३८६।। [बृ.चा. १५.८]

धर्मात् पैजवनो राजा चिराय बुभुजे भुवम् ।
अधर्माच् चैव नहुषः प्रतिपेदे रसातलम् ।।३८७।। [का.नी. १.१४]

दाता लघुर् अपि सेव्यो भवति न कृपणो महान् अपि समृद्ध्या ।
कूपोऽन्तः-स्वादु-जलः प्रीत्यै लोकस्य न समुद्रः ।।३८७*।। [पञ्च. २.७१]

कः स्वभाव-गभीराणां लक्षयेद् बहिर् आपदम् ।
बालापत्येन भृत्येन यदि सा न प्रकाश्यते ।।३८८।। [रा.त. १.२३०]

नास्ति धर्म-समो बन्धुर् नास्ति धर्म-समा क्रिया ।
नास्ति धर्म-समो देवः सत्यं सत्यं वदाम्य् अहम् ।।३८९।। [प्रसङ्गा. १२]

नास्ति सत्यात् परो धर्मो न सत्याद् विद्यते परम् ।
न हि तीव्रतरं किञ्चिद् अनृताद् इह विद्यते ।।३९०।। [म.भा. १.६९.२४]

एष ते विद्रुम-च्छायो मरु-मार्ग इवाधरः ।
कस्य नो तनुते तन्वि पिपासाकुलितं मनः ।।३९१।। [कुव. १६७]

नावज्ञया१३ न दातव्यं कस्यचिल् लीलयापि वा ।
अवज्ञया कृतं हन्याद् दातारं नात्र संशयः ।।३९२।। [रा. १.१२.३१]

एकीभूय स्फुटम् इव किम् अप्य् आचरद्भिः प्रलीनैर् एभिर् भूतैः स्मर कति कृताः स्वान्त ते विप्रलम्भाः ।
तस्माद् एषां त्यज परिचयं चिन्तय स्व-व्यवस्थाम् आभाषस् ते किम् उ न विदितः खण्डितः पण्डितः स्यात् ।।३९३।। [शान्ति. ३.८१]

नाश्रमः कारणं धर्मे क्रियमाणो भवेद् धि सः ।
अतो यद् आत्मनोऽपथ्यं परेषां न तद् आचरेत् ।।३९४।। [?]

जलाहतौ विशेषेण वैद्युताग्नेर् इव द्युतिः ।
आपदि स्फुरति प्रज्ञा यस्य धीरः स एव हि ।।३९५।। [कथा.स. १२.४१]

नाभूति काले च फलं ददाति शिल्पं न मन्त्राश् च तथौषधानि ।
तान्य् एव कालेन समाहितानि सिध्यन्ति चेध्यन्ति च भूत-काले ।।३९६।। [म.भा. १२.२६०.७]

देशकालविहीनानि कर्माणि विपरीतवत् ।
क्रियमाणानि दुष्यन्ति हवींष्यप्रयतेष्विव ।।३९७।। [रा. ६.६३.६]

ऐश्वर्य-मद-पापिष्ठा मदाः पान-मदादयः ।
ऐश्वर्य-मद-मत्तो हि नापतित्वा विबुध्यते ।।३९८।। [म.भा. ५.३४.५१]

कुलोद्गतं सत्यम् उदार-विक्रमं स्थिरं कृतज्ञं धृतिमन्तम् ऊर्जितम् ।
अतीव दातारम् उपेत-वत्सलं सुदुष्प्रसाध्यं प्रवदन्ति विद्विषाम् ।।३९९।। [का.नी. १०.३८]

ऐश्वर्यात् सह सम्बन्धं न कुर्याच् च कदाचन ।
गते च गौरवं नास्ति आगते च धन-क्षयः ।।४००।।

कन्या वरयते रूपं माता वित्तं पिता श्रुतम् ।
बान्धवाः कुलम् इच्छन्ति मिष्टान्नम् इतरे जनाः ।।४०१।। [नैषधीय १०.१?]

नारभेत् पर-सामर्थ्यात् पुरुषः कार्यम् आत्मनः ।
मति-साम्यं द्वयोर् नास्ति कार्येषु कुरु-नन्दन ।।४०२।। [म.भा. २.५१.७]

एष स्वभावो नारीणाम् अनुभूय पुरा सुखम् ।
अल्पाम् अप्य् आपदं प्राप्य दुष्यन्ति प्रजहत्य् अपि ।।४०३।।

धनेन वाससा प्रेम्णा श्रद्धयामृत-भाषणैः ।
सततं तोषयेद् दारान् नाप्रियं क्वचिद् आचरेत् ।।४०४।। [दं.श. ४४]

का ते कान्ता कस् ते पुत्रः सम्सारोऽयम् अतीव-विचित्रः ।
कस्य त्वं कः कुत आयातः तत्त्वं चिन्तय तद् इह भारत ।।४०५।। [मोह-मुद्गर ८]

ते चापि निपुना वैद्याः कुशलाः संभृतौषधाः ।
व्याधिभिः परिकृष्यन्ते मृगा व्याधैर् इवार्दिताः ।।४०६।। [म.भा. १२.३१८.३१]

काले सहिष्णुर् गिरिवद् असहिष्णुश् च वह्निवत् ।
स्कन्धेनापि वहेच् छत्रून् प्रियाणि समुदाहरन् ।।४०७।। [का.नी. १०.३६]

ऐन्दवाद् अर्चिषः कामी शिशिरं हव्य-वाहनम् ।
अबला-विरह-क्लेश-विह्वलो गणयत्य्-अयम् ।।४०८।।

पुनर् वित्तं पुनर् मित्रं पुनर् भार्या पुनर् मही ।
एतत् सर्वं पुनर् लभ्यं न शरीरं पुनः पुनः ।।४०९।। [बृ.चा. १४.३]

कश्चिद् आम्र-वणं छित्त्वा पलाशांश् च निपिञ्चति ।
पुष्पं दृष्ट्वा फले गृध्नुः स शोचति फलागमे ।।४१०।। [रा. २.५७.६]

देवो राजा गुरुर् भार्या वैद्य-नक्षत्र-पाठकाः ।
रिक्त-हस्ता न गच्छन्ति गते कार्यं न सिध्यति ।।४११।। [?]

त्वन्-मुखं कमलं चेति द्वयोर् अप्य् अनयोर् भिदा ।
कमलं जल-संरोहि त्वन्-मुखं त्वद्-उपाश्रयम् ।।४१२।। [काव्या. २.१९०]

परोऽप्य् अपत्यं हित-कृद् यथौषधं स्व-देहजोऽप्य् आमयवत् सुतोऽहितः ।
छिन्द्यात् तद् अङ्गं यद् उतात्मनोऽहितं शेषं सुखं जीवति यद्-विवर्जनात् ।।४१३।। [भा.पु. ७.५.३७]

कः श्रद्धास्यति भूतार्थं सर्वो मां तुलयिष्यति ।
शङ्कनीया हि लोकेऽस्मिन् निष्प्रतापा दरिद्रता ।।४१४।। [मृच्छकटिका ५.३४]

पूर्वे वयसि कर्माणि कृत्वा पापानि ये नराः ।
पश्चाद् गङ्गां निषेवन्ते तेऽपि यान्त्य् उत्तमां गतिम् ।।४१५।। [म.भा. १३.२७.२९]

तरुणिम-समारम्भे तस्याः शरीर-सरोवरं सरभस-मनो-हंस श्रीमन् प्रयासि कथं पुनः ।
श्रवण-लतिका-पाशौ पार्श्वे प्रसारित-पातितौ हत-विधि-वशाद् बन्धायान्धो न पश्यति किं भवान् ।।४१६।। [नीति.सं. ७७]

पीतः क्रुद्धेन तातश् चरण-तल-हतो वल्लभो येन रोषाद् आबाल्याद् विप्र-वर्यैः स्व-वदन-विवरे धार्यते वैरिणी मे ।
गेहं मे छेदयन्ति पर्तिदिवसम् उमाकान्त-पूजा-निमित्तं तस्मात् खिन्ना सदाहं द्विज-कुल-निलयं नाथ युक्तं त्यजामि ।।४१७।। [बृ.चा. १५.१६]

दूर्वाया भूषणं पत्रं वृक्षाणां भूषणं सुमम् ।
स्व-वृत्तिर् भूषणं पुंसां नारीणां भूषणं पतिः ।।४१८।। [चा. २४]

कृत-वैरे न विश्वासः कार्यस् त्व् इह सुहृद्य् अपि ।
छन्नं सन्तिष्ठते वैरं गूढोऽग्निर् इव दारुषु ।।४१९।। [?]

द्विजाति-पूजाभिरतो दाता ज्ञातिषु चार्जवी ।
क्षत्रियः स्वर्ग-भाग् राजंश् चिरं पालयते महीम् ।।४२०।। [म.भा. ५.३५.६३]

धन-हीनो न हीनश् च धनिकः स सुनिश्चयः ।
विद्या-रत्नेन हीनो यः स हीनः सर्व-वस्तुषु ।।४२१।। [बृ.चा. १०.१]

पर-काव्येन कवयः पर-द्रव्येण चेश्वराः ।
निर्लोठितेन स्व-कृतिं पुष्णन्त्य् अद्यतने क्षणे ।।४२२।। [रा.त. ५.१५९]

धन-नाशेऽधिकं दुःखं मन्ये सर्व-महत्तरम् ।
ज्ञातयो ह्य् अवमन्यन्ते मित्राणि च धन-च्युतम् ।।४२३।। [म.भा. १२.१७१.३४]

तीर्थ-सेवन-मौन-भाग् अपि तिमिः सक्तः स्व-कुल्याशने वाताशान् ग्रसते शिखी धन-पयो-मात्राशनोऽप्य् अन्वहम् ।
विश्वस्ताञ्जल-चारिणः प्रकटित-ध्यानोऽपि भुङ्क्ते बकः सत्-कर्माचरणेऽपि दोष-विकृतौ न प्रत्ययः पापिनाम् ।।४२४।। [रा.त. ६.३०९]

कृत-विद्योऽपि बलिना व्यक्तं रागेण रज्यते ।
रागानुरक्त-चित्तस् तु किं न कुर्याद् असाम्प्रतम् ।।४२५।। [का.नी. ४.४६]

त्वया नीलोत्पलं कर्णेत् स्मरेणास्त्रं शरासवे ।
मयापि मरणे चेतस् त्रयम् एतत् समं कृतम् ।।४२६।। [काव्या. २.१०६]

धन-क्षयः शिष्ट-गर्हा ।।४२७।। [प्र.भ. १७]

त्रास-हेतोर् विनीतिस् तु क्रियते जीविताशया ।
पञ्चत्वं चेद् गमिष्यामि किं सिंहानुनयेन मे ।।४२८।। [हि. २.१२३]

निर्दहति कुल-शेषं ।।४२९।। [प्रसङ्गा. ८२]

पयोमुचः परीतापं ।।४३०।। [काव्या. २.१७३]

त्यजेद् धर्मं दया-हीनं विद्या-हीनं गुरुं त्यजेत् ।
त्यजेत् क्रोध-मुखीं भार्यां निःस्नेहान् बान्धवांस् त्यजेत् ।।४३१।। [बृ.चा. ४.१६]

त्यजेत संचयांस् तस्मात् तज्जं क्लेशं सहेत कः ।
न हि संचयवान् कश्चिद् दृश्यते निरुपद्रवः ।।४३२।। [म.भा. ३.२.४६]

नौका च खल-जिह्वा ।।४३३।। [शा.प. दुर्जन. १८]

तलवद् दृश्यते व्योम खद्योतो हव्यवाड् इव ।
न चैवास्ति तलं व्योम्नि न खद्योते हुताशनः ।।४३४।। [म.भा. १२.११२.६२]

नोपभोगो न वा दानं ।।४३५।। [काव्या. २.३२६]

द्वाव् एव कथितौ सद्भिः पन्थानौ वदतां वर ।
अहिंसा चैव सत्यं च यत्र धर्मः प्रतिष्ठितः ।।४३६।। [रा. २.६१.१७]

त्यजेद् धर्मं दया-हीनं विद्या-हीनं गुरुं त्यजेत् ।
त्यजेत् क्रोध-मुखीं भार्यां निःस्नेहान् बान्धवांस् त्यजेत् ।।४३७।। [बृ.चा. ४.१६]

निर्गुणस्य हतं रूपं दुःशीलस्य हतं कुलम् ।
असिद्धस्य हता विद्या ह्य् अभोगेन हतं धनम् ।।४३८।। [बृ.चा. ८.१६]

दोग्धि धान्यं हिरण्यं च प्रजा राज्ञि सुरक्षिता ।
नित्यं स्वेभ्यः परेभ्यश् च तृप्ता माता यथा पयः ।।४३९।। [म.भा. १२.७२.१९]

मितं भुङ्क्ते संविभज्याश्रितेभ्यो मितं स्वपित्य् अमितं कर्म कृत्वा ।
ददात्य् अमित्रेष्व् अपि याचितः संस् तम् आत्मवन्तं प्रजहात्य् अनर्थाः ।।४४०।। [म.भा. ५.३३.९९]

यत्र सूक्तं दुरुक्तं च समं स्यान् मधुसूदन ।
न तत्र प्रलपेत् प्राज्ञो बधिरेष्व् इव गायनः ।।४४१।। [म.भा. ५.९०.१२]

भिषजो भेषजं कर्तुं कस्माद् इच्छन्ति रोगिणे ।
यदि कालेन पच्यन्ते भेषजैः किं प्रयोजनम् ।।४४२।। [म.भा. १२.१३७.५२]

मूर्खस् तु प्रहर्तव्यः प्रत्यक्षो द्विपदः पशुः ।
भिद्यते वाक्य-शल्येन अदृशं कण्टकं यथा ।।४४३।। [बृ.चा. ३.७]

यत्रोदकं तत्र वसन्ति हंसास् तथैव शुष्कं परिवर्जयन्ति ।
न हंस-तुल्येन नरेण भाव्यं पुनस् त्यजन्तः पुनर् आश्रयन्ते ।।४४४।। [बृ.चा. ७.१३]

भूतानाम् अपरः कश्चिद् धिंसायां सततोत्थितः ।
वञ्चनायां च लोकस्य स सुखेनेह जीवति ।।४४५।। [म.भा. ३.२००.१०]

मृत्योर् वा गृहम् एवैतद् या ग्रामे वसतो रतिः ।
देवामाम् एष वै गोष्ठो यद् अरण्यम् इति श्रुतिः ।।४४६।। [म.भा. १२.१६९.२३]

यः सर्व-कालम् अबुधैः परिहस्यमानो मूलाङ्कुराद्य् अपि न जातु पुरस्करोति ।
व्यापत्सु शास्त्र-विटपी स फलं प्रसूय पुंसः किलैक-पद एव लुनात्य् अलक्ष्मीम् ।।४४७।। [रा.त. ४.५२९]

भैषज्यम् एतद् दुःखस्य यद् एतन् नानुचिन्तयेत् ।
चिन्त्यात्मानं हि न व्येति भूयश् चापि विवर्धते ।।४४८।।१४ [म.भा. ११.२.१७]

पुष्पं पुष्पं विचिन्वीत मूलच्छेदं न कारयेत् ।
माला कार इवारामे न यथाङ्गार कारकः ।।४४९।। [म.भा. ५.३४.१८]

भक्त-द्वेषो जडे प्रीतिः सुरुचिर् गुरु-लङ्घने ।
मुखे कटुकता नित्यं धनिनां ज्वरिणाम् इव ।।४५०।। [?]

यत् सङ्ग्रहो रत्न-महौषधीनां करोति सर्व-व्यसनावसानम् ।
त्यागेन तद् यस्य भवेन् नमोऽस्तु चित्र-प्रभावाय धनाय तस्मै ।।४५१।। [शा.प. २४२, रा.त. ६.२२७]

उपकारं करोम्य् अस्य ममाप्य् एष करिष्यति ।
अयं चापि प्रतीकारो राम-सुग्रीवयोर् इव ।।४५२।। [का.नी. ९.१०]

महाबलान् पश्य महानुभावान् प्रशास्य भूमिं धन-धान्य-पूर्णाम् ।
राज्यानि हित्वा विपुलांश् च भोगान् गतान् नरेन्द्रान् वशम् अन्तकस्य ।।४५३।। [म.भा. ५.४०.१३]

यथा खरश् चन्दन-भार-वाही भारस्य वेत्ता न तु चन्दनस्य ।
एवं हि शास्त्राणि बहून्य् अधीत्य चार्थेषु मूढाः खरवद् वहन्ति ।।४५४।। [सुश्रु. १.१३]

फेन-मात्रोपमे देहे जीवे शकुनिवत्-स्थिते ।
अनित्ये प्रिय-संवासे कथं स्वपिषि पुत्रक ।।४५५।।

यदा विनाशो भूतानां दृश्यते काल-चोदितः ।
तदा कार्ये प्रमाद्यन्ति नराः काल-वशं गताः ।।४५६।। [रा. ३.६२.२०]

प्रिया वा मधुरा वा तु स्वाम्य् एष्व् एव विराजते ।
श्री-रक्षणे प्रमाणं तु वाचः सुनय-कर्कशाः ।।४५७।।

महा-देवो देवः सरिद् अपि च सैवामर-सरिद् गुहा एवागारं वसनम् अपि ता एव हरितः ।
सुहृद् वा कालोऽयं व्रतम् इदम् अदैन्य-व्रतम् इदं कियद् वा वक्ष्यामो बट-विटप एवास्तु दयिता ।।४५८।। [भर्तृ.सं. २९९]

यथा तैलक्षयाद् दीपः प्रम्लानिम् उपगच्छति ।
तथा कर्म क्षयाद् दैवं प्रम्लानिम् उपगच्छति ।।४५९।। [म.भा १३.६.४४]

प्राप्य कार्यं गरीयस् तु प्रियम् उत्सृज्य दूरतः ।
हितम् एव हि वक्तव्यं सुहृदा मन्त्रिणा सदा ।।४६०।।

मत्या परीक्ष्य मेधावी बुद्ध्या सम्पद्य चासकृत् ।
श्रुत्वा दृष्ट्वाथ विज्ञाय प्राज्ञैर् मैत्रीं समाचरेत् ।।४६१।। [म.भा. ५.?]

यस्यां यस्याम् अवस्थायां यत् करोति शुभाशुभम् ।
तस्यां तस्याम् अवस्थायां तत् तत् फलम् उपाश्नुते ।।४६२।। [म.भा. ११.२.२३]

भर्तारं किल या नारी छायेवानुगता सदा ।
अनुगच्छति गच्छन्तं तिष्ठन्तं चानुतिष्ठति ।।४६३।। [रा. २.२९.२०]

महान्तम् अप्य् अर्थम् अधर्म-युक्तं यः संत्यजत्य् अनुपाक्रुष्ट एव ।
सुखं स दुःखान्य् अवमुच्य शेते जीर्णां त्वचं सर्प इवावमुच्य ।।४६४।। [म.भा. ५.४०.२]

यस्य चित्तं द्रवीभूतं कृपया सर्व-जन्तुषु ।
तस्य ज्ञानेन मोक्षेण किं जटा-भस्म-लेपनैः ।।४६५।। [बृ.चा. १५.२]

मद-रक्तस्य हंसस्य कोकिलस्य शिखण्डिनः ।
हरन्ति न तथा वाचो यथा साधु-विपश्चिताम् ।।४६६।। [म.भा. ५.१४८४?]

प्राज्ञो वा यदि वा मूर्खः सधनो निर्धनोऽपि वा ।
सर्वः काल-वशं याति शुभाशुभ-समन्वितः ।।४६७।।

यदा शरीरस्य शरीरिणश् च पृथक्त्वम् एकान्तत एव भावि ।
आहार्य-योगेन वियुज्यमानः परेण को नाम भवेद् विषादी ।।४६८।। [शाकुं. ९४]

मधुरेण दृशां मानं मधुरेण सुगन्धिना ।
सहकारोद्गमेनैव शब्द-शेषं करिष्यति ।।४६९।। [काव्या. ३२०]

तद्-भाव-भाव-निरता तत्-संयोग-परायणा ।
तम् एव भूयो भर्तारं सा प्रेत्याप्य् अनुगच्छति ।।४७०।।

मूर्खश् चिरायुर् जातोऽपि तस्माज् जात-मृतो वरः ।
मृतः स चाल्प-दुःखाय यावज्-जीवं जडो दहेत् ।।४७१।। [बृ.चा. ४.६]

प्राकृतो हि प्रशंसन् वा निन्दित्वा किं करिष्यति ।
वने काक इवाबुद्धिर् वाशमानो निरर्थकम् ।।४७२।।

यस्मिन् यथा वर्तते यो मनुष्यस् तस्मिंस् तथा वर्तितव्यं स धर्मः ।
मायाचारो मायया वर्तितव्यः साध्व्-आचारः साधुना प्रत्युदेयः ।।४७३।। [म.भा. ५.३७.७]

मयास्योपकृतं पूर्वं ममाप्य् एष करिष्यति ।
इति यः क्रियते सन्धिः प्रतीकारः स उच्यते ।।४७४।। [कामं. नीति. ९.१०]

युगान्ते प्रचलेन् मेरुः कल्पान्ते सप्त सागराः ।
साधवः प्रतिपन्नार्थान् न चलन्ति कदाचन ।।४७५।। [बृ.चा. १३.२१]

भवने सुहृदो यस्य समागच्छन्ति नित्यशः ।
चित्ते च तस्य सौख्यस्य न किञ्चित् प्रतिमं सुखम् ।।४७६।। [पञ्च. २.१७]

वणिक् प्रमादी भृतकश् च मानी भिक्षुर् विलासी ह्य् अधनश् च कामी ।
वराङ्गना चाप्रिय-वादिनी च न ते च कर्माणि समारभन्ते ।।४७७।। [शौनकी-नीति ११५]

यस्मिन् यदा पुष्कर-नाभ-मायया दुरन्तया स्पृष्ट-धियः पृथग्-दृशः ।
कुर्वन्ति तत्र ह्य् अनुकम्पया कृपां न साधवो दैव-बलात् कृते क्रमम् ।।४७८।। [भा.पु. ४.६.४८]

कान्ता-वियोगः स्वजनापमानं ऋणस्य शेषं कुनृपस्य� सेवा ।
दारिद्र्य-भावाद् विमुखं च मित्रं विनाग्निना पञ्च दहन्ति कायम् ।।४७९।।
यदा न योगोपचितासु चेतो मायासु मिद्धस्य विषज्जतेऽङ्ग ।
अनन्य-हेतुष्व् अथ मे गतिः स्याद् आत्यन्तिको यत्र न मृत्यु-हासः ।।४८०।।
गृहेश्वरी सद्-गुण-भूषितां शुभां पङ्ग्व्-अन्ध-योगेन पतिं समेताम् ।
न लालयेत् पूरयेन् नैव कामं स किं पुमान् न पुमान् मे मृतोऽस्ति ।।४८१।।

योषिद्-धिरण्याभरणाम्बरादि- द्रव्येषु माया-रचितेषु मूढः ।
प्रलोभितात्मा ह्य् उपभोग-बुद्ध्या पतङ्ग-वन् नश्यति नष्ट-दृष्टिः ।।४८२।। [भा.पु. ११.८.८]

एकान्त-शीलस्य दृढ-व्रतस्य सर्वेन्द्रिय-प्रीति-निवर्तकस्य ।
अध्यात्म-योगे गत-मानसस्य मोक्षो ध्रुवं नित्यम् अहिंसकस्य ।।४८३।।

न शब्द-शास्त्रेण निरतस्य मोक्षो न वर्ण-सङ्गे निरतस्य चैव ।
न भोजनाच्छादन-तत्-परस्य न लोक-चित्त-ग्रहणे रतस्य ।।४८४।। [पद्म.सृ. १९]

Om Tat Sat

(Continued ...)

(My humble salutations to  the lotus feet of Holy Sages of Hindu soil for the collection)