Subhashitam (Pratinityam Subhashitam) -12

1.1         आ

आश्रिताश् चैव लोकेन समृद्धिं यान्ति विद्विषः ।
समृद्धाश् च विनाशाय तस्मान् नोद्वेजयेत् प्रजाः ।।८८।। [?]

1.2          

उद्योगेन विना नैव कार्यं किम् अपि सिध्यति ।
नहि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगाः ।।१९८।।

1.3         ए

एवम् एव कुले जाताः पावकोपम-तेजसः ।
क्षमावन्तो निराकाराः काष्ठेऽग्निर् इव शेरते ।।११०।। [?]

1.4         क

कुरु तनु-बुद्धि-मनःसु वितृष्णाम् ।
यल् लभसे निज-कर्मोपात्तं वित्तं तेन विनोदय चित्तम् ।।१८७।। [मोह-मुद्गर]

क्षेत्र-ग्राम-वनाद्रि-पत्तन-पुरी-द्वीप-क्षमा-मण्डल- प्रत्याशा-धन-सूत्र-बद्ध-मनसां लब्धादिकं ध्यायताम् ।
तृष्णे देवि यदि प्रसीदसि तनोष्य् अङ्गानि तुङ्गानि चेत् तद् भोः प्राण-भृतां कुतः शम-कथा ब्रह्माण्ड-लक्षैर् अपि ।।८२।। [प्र. ३५]

1.5         च

चत्वार्य् आहुर् नर-श्रेष्ठा व्यसनानि महीक्षिताम् ।
मृगया पानम् अक्षाश् च ग्राम्ये चैवातिरक्तता ।।१४५।।
चल-स्वभावा दुःसेव्या दुर्ग्राह्या भावतस् तथा ।
प्राज्ञस्य पुरुषस्येह यथा वाचस् तथा श्रियः ।।१९५।।

1.6         ज, ज्ञ

ज्ञातुं वपुः-परिमितः क्षमते त्रिलो़कीम्‌ ।
जीवः कथं कथय सङ्गतिम् अन्तरेण ।।

1.7         द

दातुस् तत् तद् अभीप्सितं किल फलन् कालेऽतिचालोऽप्य् असौ राजन् दान-महीरुहो विजयते कल्प-द्रुमादीन् अपि ।।७९।। [सु. ३०२८]

दुर्जनस्य च सर्पस्य वरं सर्पो न दुर्जनः ।
सर्पो दशति कालेन दुरजनस् तु पदे पदे ।।९१।। [बृ.चा. ३.४]

द्वेषादि वै कृतवतः प्रतिभासतेऽन्यो मिथ्यैव चित्रम् अधिको विशदात्मनोऽपि ।
चन्द्रादि पश्यति पुरो द्वि-गुणं प्रकृत्या तेजो-मयं तिमिर-दोष-हतं हि चक्षुः ।।१६९।।
द्वेषादि वै कृतवतः प्रतिभासतेऽन्यो मिथ्यैव चित्रम् अधिको विशदात्मनोऽपि ।
चन्द्रादि पश्यति पुरो द्वि-गुणं प्रकृत्या तेजो-मयं तिमिर-दोष-हतं हि चक्षुः ।।१६९।।

1.8         ध

धनवान् क्रोध-लोभाभ्याम् आविष्टो नष्ट-चेतनः ।
तिर्यग्-ईक्षा शुष्क-मुखः पापको भ्रुकुटी-मुखः ।।९४।। [हि. १.१२३]

1.9         न

न च रात्रौ सुखं शेते ससर्प इव वेश्मनि ।
यः कोपयति निर्दोषं स-दोषोऽभ्यन्तरं जनम् ।।१६३।। [म.भा. ५.३८.३७]

न च शत्रुर् अवज्ञेयो दुर्बलोऽपि बलीयसा ।
अल्पोऽपि हि दहत्य् अग्निर् विषम् अल्पं हिनस्ति च ।।१६६।। [म.भा. १२.५८.१७]

न पिता नात्मजो नात्मा न माता न सखी-जनः ।
इह प्रेत्य च नारीणां पतिर् एको गतिः सदा ।।१८१।।

निबन्धनी रज्जुर् एषा या ग्रामे वसतो रतिः ।
छित्त्वैनां सुकृतो यान्ति नैनां छिन्दन्ति दुष्कृतः ।।१४८।। [म.भा. १२.१६९.२४]

नाकालतो भानुर् उपैति योगं नाकालतोऽस्तं गिरिम् अभ्युपैति ।
नाकालतो हीयते वर्धते च चन्द्रः समुद्रोऽपि महोर्मि-माली ।।१०३।। [म.भा. १२.२६.१२]

नाकालतो म्रियते जायते वा नाकालतो व्याहरते च बालः ।
नाकालतो यौवनम् अभ्युपैति नाकालतो रोहति बीजम् उप्तम् ।।१०६।। [म.भा. १२.२६.११]

नाकाल-मत्ताः खग-पन्नगाश् च मृग-द्विपाः शैल-मृगाश् च लोके ।
नाकालतः स्त्रीषु भवन्ति गर्भा नायान्त्य् अकाले शिशिरोष्ण-वर्षाः ।।१०९।। [म.भा. १२.२६.१०]

नाक्रोशी स्यान् नावमानी परस्य मित्र-द्रोही नोत नीचोपसेवी ।
न चाभिमानी न च हीन-वृत्तो रूक्षां वाचम् उषतीं वर्जयति ।।११२।। [म.भा. ५.३६.६]

निर्दशन्न् अधरोष्ठं च क्रुद्धो दारुण-भाषिता ।
कस् तम् इच्छेत् परिद्रष्टुं दातुम् इच्छति चेन् महीम् ।।९७।। [?]

1.10     प

पञ्च त्वानुगमिष्यन्ति यत्र यत्र गमिष्यसि ।
मित्राण्य् अमित्रा मध्यस्था उपजीव्योपजीविनः ।।२०।। [म.भा. ५.१०४६]

परेषाम् आत्मनश् चैव योऽविचार्य बलाबलम् ।
कार्यायोत्तिष्ठते मोहाद् आपदः स समीहते ।।२१।। [पञ्च. ३.८७]

पञ्चास्यस्य पराभवाय भषको मांसेन गोर्-भूयसा ।
दध्य्-अन्नैर् अपि पायसैः प्रतिदिनं संवर्धितो यो मया ।।४।। [?]

पञ्चेन्द्रियस्य मर्त्यस्य छिद्रं चेद् एकम् इन्द्रियम् ।
ततोऽस्य स्रवति प्रज्ञा दृतेः पात्राद् इवोदकम् ।।५।। [म.भा. ५.२०४७]

पञ्चैव पूजयन् लोके यशः प्राप्नोति केवलम् ।
देवान् पितॄन् मनुष्यांश् च भिक्षून् अतिथि-पञ्चमान् ।।६।। [म.भा. ५.२०४५]

पति-व्रता पति-प्राणा पत्युः प्रिय-हिते रता ।
यस्य स्याद् ईदृशी भार्या धन्यः स पुरुषो भुवि ।।१२।। [पञ्च. ३.१४४]

परां विनीतः समुपैति सेव्यतां मही-पतीनां विनयो विभूषणम् ।
प्रवृत्त-दानो मृदु-सञ्चरत्-करः करीव भद्रो विनयेन शोभते ।।४६।। [का.नी. १.६५]

प्रथमा गतिर् आत्मैव द्वितीया गतिर् आत्मजः ।
सन्तो गतिस् तृतीयोक्ता चतुर्थी धर्म-सञ्चयः ।।१३९।। [रा. २.६२]

प्रज्ञया मानसं दुःखं हन्याच् छारीरम् औषधैः ।
एतद् धि ज्ञान-सामर्थ्यं न बालैः समताम् इयात् ।।१६०।। [म.भा. ३.१४०७९]

परोक्त-मात्रं यस् तथ्यं मन्यते बुद्धि-वर्जितः ।
हसनीयः परेषां स शाखारूढो जटी यथा ।।१७२।। [वृ.चा. ४.४९]

प्रेयांस् तेऽहं त्वम् अपि च मे प्रेयसीति प्रवादस् त्वं मे प्राणा अहम् अपि तवास्मीति हन्त प्रलापः ।
त्वं मे ते स्याम् अहम् अपि च यत् तच् च नो साधु राधे व्याहारे नौ नहि समुचितो युष्मद् अस्मत्-प्रयोगः ।।२४५।।
प्रियम् एवाभिधातव्यं नित्यं सत्सु द्विषत्सु च ।
शिखीव केका-मधुरः प्रिय-वाक् कस्य न प्रियः ।।३३३।।

प्रयोजनेषु ये सक्ता न विशेषेषु भारत ।
तान् अहं पण्डितान् मन्ये विशेषा हि प्रसङ्गिनः ।।१४२।। [म.भा. ५.२४४१]

प्रीणाति यः सुचरितैः पितरं स पुत्रो यद् भर्तुर् एव हितम् इच्छति तत् कलत्रम् ।
तन् मित्रम् आपदि सुखे च सम-क्रियं यद् एतत् त्रयं जगति पुण्य-कृतो लभन्ते ।।४७।। [भर्तृ.सं. २७९]

पुरा विद्वत्तासीद् अमलिन-धियां क्लेश-हतये गता कालेनासौ विषय-सुख-सिद्धौ विषयिणाम् ।
इदानीं सम्प्रेक्ष्य क्षिति-लव-भुजः शास्त्र-विमुखान् अहो कष्टं सापि प्रतिदिनम् अधोऽधः प्रविशति ।।४२।। [भर्तृ. ३.१००]

पूज्यो बन्धुर् अपि प्रियोऽपि तनयो भ्राता वयस्योऽपि वा मोहाद् अनवद्य-कार्य-विमुखो हेयः स कार्यार्थिना ।
लोके हि प्रथिता ननु श्रुतिर् इयं नार्योऽपि गायन्ति यां किं कार्यं कनकेन तेन भवति च्छेदाय कर्णस्य यत् ।।५१।। [पञ्च. १.२४०]

प्रत्यासत्तिं मद-करटिनो दान-गन्धेन वायुर् गर्जोद्भूतिं प्रकटित-रुचिश् चञ्चलेवाम्बुदस्य ।
चेष्टा स्पष्टं वदति मतिमन्-नैपुणोन्नेय-तत्त्वा जन्तोर् जन्मान्तर-परिचितां निश्चलां चित्त-वृत्तिम् ।।२७।। [रा.त. ४.३५४]

प्रसादः कुरुते पत्युः सम्पत्तिं नाभिजानताम् ।
कालिमा काल-कूटस्य नापैति हर-सङ्गमात् ।।२८।। [हि. ३.१९]

प्रसादो निष्फलो यस्य क्रोधश् चापि निरर्थकः ।
न तं भर्तारम् इच्छन्ति षण्ढं पतिम् इव स्त्रियः ।।२९।। [भो.प्र. ५७।

प्रजा-वृद्धं धर्म-वृद्धं स्व-बन्धुं विद्या-वृद्धं वयसा चापि वृद्धम् ।
कार्याकार्ये पूजयित्वा प्रसाद्य यः सम्पृच्छेन् न स मुह्येत् कदाचित् ।।३०।। [म.भा. ५.१५५]

प्रिय-वचन-कृतोऽपि योषितां दयित-जनानुनयो रसाद् ऋते ।
प्रविशति हृदयं न तद्-विदां मणिर् इव कृत्रिम-राग-योजितः ।।४४।। [?]

प्रत्युपस्थित-कालस्य सुखस्य परिवर्जनम् ।
अनागत-सुखाशा च नैव बुद्धिमता नयः ।।५९।। [म.भा. १२.५२८०]

पुरो रेवा-पारे गिरि-रति-रादु-रोह-शिखरो धनुर् बाणैः पश्चाच् छबर-कवरो धावति भृशम् ।
सरः सव्येऽसव्ये दव-दहन-दाह-व्यतिकरो न गन्तुं न स्थातुं हरिण-शिशुर् एवं विलपति ।।६८।। [नीति-रत्न ५]

पुण्ये ग्रामे वने वा महति सित-पटच्-छन्न-पाली-कपालीम् आदाय न्याय-गर्भं द्विज-हुत-हुतभुग्-धूम-धूम्रोपकण्ठम् ।
द्वारं द्वारं प्रविष्टो दरम् उदर-दरी-पूरणाय क्षुधार्तो मानी प्राणी सनाथो न पुनर् अनुदिनं तुल्य-कुल्येषु दीनः ।।७६।। [भर्तृ. ३.२४]

प्रथमं संस्थिता भार्या पतिं प्रेत्य प्रतीक्षते ।
पूर्वं मृतं च भर्तारं पश्चात् साद्यनुगच्छति ।।६०।। [म.भा. १.३०३३]

प्रथमे नार्जिता विद्या द्वितीये नार्जितं धनम् ।
तृतीये नार्जितं पुण्यं चतुर्थे किं करिष्यते ।।६१।। [चा.नी.सा. ९३]

प्रिया हिताश् च ये राज्ञो ग्राह्य-वाक्या विशेषतः ।
आश्रयेत् पार्थिवं विद्वांस् तद्-द्वारेण नान्यथा ।।५७।। [पञ्च. १.३२?]

1.11     ब

बन्धु-त्यागस् तनु-त्यागो देश-त्याग इति त्रिषु ।
आद्य्-अन्ताव् आयत-क्लेशौ मध्यमः क्षणिक-ज्वरः ।।१५७।।

बलीयसा हीन-बलो विरोधं न भूति-कामो मनसापि वाञ्छेत् ।
न वध्यतेऽत्यन्त-बलो हि यस्माद् व्यक्तं प्रणाशोऽस्ति पतङ्ग-वृत्तेः ।।२२।। [पञ्च. ३.१२६]

बलोपपन्नोऽपि हि बुद्धिमान् नरः परं नयेन् न स्वयम् एव वैरिताम् ।
भिषङ् ममास्तीति विचिन्त्य भक्षयेद् अकारणात् को हि विचक्सणो विषम् ।।२३।। [पञ्च. ३.१११]

बाहू द्वौ च मृणालम् आस्य-कमलं लावण्य-लीला-जलं श्रोणी तीर्थ-शिला च नेत्र-शफरं धम्मिल्ल-शैवालकम् ।
कान्तायाः स्तन-चक्रवाक-युगलं कन्दर्प-बाणानलैर् दग्धानाम् अवगाहनाय विधिना रम्यं सरो निर्मितम् ।।५५।। [शृ.ति. १]

बुद्धिश् च हीयते पुंसां नीचैः सह समागमात् ।
मध्यमैर् मध्यतां याति श्रेष्ठतां याति चोत्तमैः ।।७०।। [म.भा. ३.३०]

ब्राह्मणः पतनीयेषु वर्तमानो विकर्मसु ।
दाम्भिको दुष्कृत-प्राज्ञः शूद्रेण सदृशो भवेत् ।।१२१।। [म.भा. ३.२०६.११]

1.12     भ

भार्या पुत्रश् च दासश् च त्रय एवाधनाः स्मृताः ।
यत् ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद् धनम् ।।५६।। [मनु. ८.४१६]

भवारण्यं भीमं तनु-गृहम् इदं छिद्र-बहुलं बली कालश् चौरो नियतम् असिता मोह-रजनी ।
गृहीत्वा ज्ञानासि विरति-फलकं शील-कवचं समाधानं कृत्वा स्थिरतर-दृशो जाग्रत जनाः ।।५८।। [?]

भार्यायां जनितं पुत्रम् आदर्शेष्व् इव चाननम् ।
ह्लादते जनिता प्रेक्ष्य स्वर्गं प्राप्येव पुण्य-कृत् ।।४८।। [?]

भार्यावन्तः क्रियावन्तः स-भार्या गृह-मेधिनः ।
भार्यावन्तः प्रमोदन्ते भार्यावन्तः श्रियान्विताः ।।५३।। [म.भा. १.३०२९]

भीतवत् संविधातव्यं यावद् भयम् अनागतम् ।
आगतं तु भयं दृष्ट्वा प्रहर्तव्यम् अभीतवत् ।।१०।। [म.भा. १.५६२२]

भुञ्जानाः पवनं सरीसृप-गणाः प्रख्यापिता भोगिनो गायद्-भृङ्ग-निवारका निगदिता विस्तीर्ण-कर्णा गजाः ।
यश् चाभ्यन्तर-सम्भृतोष्म-विकृतिः प्रोक्तः शमी स द्रुमो लोकेनेति निरर्गलं प्रलपता सर्वं विपर्यासितम् ।।११।। [रा.त. ३.१९४]

1.13     म

मन्त्रे तीर्थे द्विजे देवे दैवज्ञे भेषजे गुरौ ।
यादृशी भावना यस्य सिद्धिर् भवति तादृशी ।।५४।। [विक्रम. ६४]

मा कुरु धन-जन-यौवन-गर्वं हरति निमेषात् कालः सर्वम् ।
माया-मयम् इदम् अखिलं हित्वा ब्रह्म-पदं प्रविशाशु विदित्वा ।।१००।। [मोह-मुद्गर]

मानो वा दर्पो वा विज्ञानं विभ्रमः सुबुद्धिर् वा ।
सर्वं प्रणश्यति समं वित्त-विहीनो यदा पुरुषः ।।४५।।

मित्रं परित्यजति मुञ्चति बन्धु-वर्गं शीघ्रं विहाय जननीम् अपि जन्म-भूमिम् ।
संसज्य गच्छति विदेशम् अनिष्ट-लोकं वित्ताकुली-कृत-मतिः पुरुषोऽविलम्ब्य ।।१७८।।७ [पञ्च. ५.२६]

मित्र-स्वजन-बन्धूनां बुद्धेर् धैर्यस्य चात्मनः ।
आपन्-निकष-पाषाणे नरो जानाति सारताम् ।।२४।। [भो.प्र. १५६]

मित्राण्य् एव हि रक्षन्ति मित्रवान् नावसीदति ।
मित्राद् उत्पादितं वैरम् अपि मूलं निकृन्तति ।।२५।। [रा. ४.२०.१८]

मित्रार्थे बान्धवार्थे च बुद्धिमान् यतते सदा ।
जातास्व् आपत्सु यत्नेन जगादेदं वचो मनुः ।।२६।। [पञ्च. १.३४६]

मुखं प्रसन्नं विमला च दृष्टिः कथानुरागो मधुरा च वाणी ।
स्नेहोऽधिकः सम्भ्रम-दर्शनं च सदानुरक्तस्य जनस्य चिह्नम् ।।१९।। [हि. २.५९]

मूर्खा यत्र न पूज्यन्ते धान्यं यत्र सुसञ्चितम् ।
दम्पत्योः कलहो नास्ति तत्रश्रीः स्वयम् आगता ।।१९०।। [बृ.चा. ३.२१]

मूलम् एवादितश् छिन्द्यात् पर-पक्षस्य नित्यशः ।
ततः सहायांस् तत्-पक्षान् सर्वांश् च तद्-अनन्तरम् ।।१९२।। [म.भा. १.५५५७?]

मृदुर् आर्द्रः कृशो भूत्वा शनैः संलीयते रिपुः ।
वल्मीक इव वृक्षस्य पश्चान् मूलानि कृन्तति ।।१५१।। [ह.वं. ११६८]

महतो हि क्षयं लब्ध्वा श्लाघां नीचोऽपि गच्छति ।
दानार्थी मधुपो यद्वद् गज-कर्ण-समाहतः ।।२।। [भाव. ३१]

महद्भिः स्पर्धमानस्य विपद् एव गरीयसी ।
दन्त-भङ्गो हि नागानां श्लाघ्यो गिरि-विदारणे ।।३।। [पञ्च. १.४०४]

मौढ्येन विपद्-आपन्नं मध्य-स्थं सुहृदं तथा ।
शक्त्या ततः समुद्धृत्य हितार्थं भर्त्सयेत् सुधीः ।।१५४।। [कविता ७६]

1.14     य

यन्-निमित्तं भवेच् छोकस् त्रासो वा दुःखम् एव वा ।
आयासो वा यतो मूलस् तद्-एकाङ्गम् अपि त्यजेत् ।।७।। [शा.प. १४६१]

यन् निःशब्द-जला घनाश्म-परुषे देशेऽतिघोरारवा यच् चाच्छाः समये पयोद-मलिने कालुष्य-सन्दूषिताः ।
दृश्यन्ते कुल-निम्नगा अपि परं दिग्-देश-कालाव् इमौ तत् सत्यं महताम् अपि स्व-सदृशाचार-प्रवृत्ति-प्रदौ ।।८।। [रा.त. ४.३०८]

यन् नम्रं सरलं चापि यच् चापत्सु न सीदति ।
धनुर् मित्रं कलत्रं च दुर्लभं शुद्ध-वंशजम् ।।१५।। [पञ्च. २.१८८]

यन् नवे भाजने लग्नः संस्कारो नान्यथा भवेत् ।
कथा-च्छलेन बालानां नीतिस् तद् इह कथ्यते ।।१६।। [हि. ०.८]

यद् अप्य् उच्चैर् विजानीयान् नीचैस् तद् अपि कीर्तयेत् ।
कर्मणा तस्य वैशिष्ट्यं कथयेद् विनयान्वितः ।।१७।। [?]

यमो वैवस्वतस् तस्य निर्यातयति दुष्कृतम् ।
हृदि स्थितः कर्म-साक्षी क्षेत्रज्ञो यस्य तुष्यति ।।९।। [म.भा. १.३०१८]

यथा ग्रामान्तरं गच्छन् नरः कश्चित् क्वचिद् वसेत् ।
उत्सृज्य च तम् आवासं प्रतिष्ठेतापरेऽहनि ।।३१।। एवम् एव मनुष्याणां पिता माता गृहं वसु ।
आवास-मात्रं काकुत्स्थ सज्जन्ते नात्र सज्जनाः ।।३२।। [रा. २.१०८.५-६]

यथा छायातपौ नित्यं सुसम्बद्धौ परस्परम् ।
एवं कर्म च कर्ता च संश्लिष्टाव् इतरेतरम् ।।३३।। [पञ्च. २.१३६]

यथा फलानां पक्वानां नान्यस्य पतनाद् भयम् ।
एवं नरस्य जातस्य नान्यत्र मरणाद् भयम् ।।३४।। [?]

यथा बीजं विना क्षेत्रम् उप्तं भवति निष्फलम् ।
तथा पुरुष-कारेण विना दैवं न सिध्यति ।।३५।। [म.भा. १३.३०१]

यस् तु शूद्रो दमे सत्ये धर्मे च सततोत्थितः ।
तं ब्राह्मणम् अहं मन्ये वृत्तेन हि भवेद् द्विजः ।।१२४।। [म.भा. ३.२०६.१२]

यो नाना-द्युति-मत्-पदार्थ-रसिकोऽसारेऽपि शक्रायुधे स-प्रेमा स विलोक्य बर्हम् इह मे किं किं न कुर्यात् प्रियम् ।
इत्य् आविष्कृत-बर्ह-राजि नटते यो बर्हिणोऽम्भोलवान् नान्यन् मुञ्चति तं विहाय जलदं कोऽन्योऽस्ति शून्याशयः ।।६३।। [रा.त. ३.२१८]

योऽन्यथा सन्तम् आत्मानम् अन्यथा सत्सु भाषते ।
स पाप-कृत्तमो लोके तेनात्मापहारकः ।।३६।। [मनु. ४.२५५]

1.15     र

रामो हेम-मृगं न वेत्ति नहुषो नो यान् युनक्ति द्विजान् विप्राद् एव स-वत्स-धेनु-हरणे जाता मतिश् चार्जुने ।
द्यूते भ्रातृ-चतुष्टय-स्व-महिषीं धर्मात्मजो दत्तवान् प्रायः सत्-पुरुषो विनाश-समये बुद्ध्या परित्यज्यते ।।४१।। [वे. १५]

राजा धर्मविना द्विजः शुचिविना ज्ञानं विना योगिनः कान्ता सत्यविना हयो गतिविना ज्योतिर् विना भूषणम् ।
योद्धा शूरविना तपो व्रतविना छन्दो विना गायनं भ्राता स्नेहविना नरो हरिविना मुञ्चन्ति शीघ्रं बुधाः ।।४३।। [सप्त-रत्न २]

रागी बिम्बाधरोऽसौ स्तन-कलश-युगं यौवनारूढ-गर्वं नीचा नाभिः प्रकृत्या कुटिल-कमलकं स्वल्पकं चापि मध्यम् ।
कुर्वन्त्व् एतानि नाम प्रसभम् इह मनश् चिन्तितान्य् आशु स्वेदं यन् मां तस्या कपोलौ दहत इति मुहुः स्वच्छकौ तन् न युक्तम् ।।६२।। [पञ्च. १.२२१]

1.16     ल

लीलायन्त्यः कुलं घ्नन्ति कुलानीव सरिद्-वराः दोषान् सर्वांश् च मत्याशु प्रजापतिर् अभाषत ।।४०।। [म.भा. १३.१४७५]

लीलावतीनां सहजा विलासास् त एव मूढस्य हृदि स्फुरन्ति ।
रागो नलिन्या हि निसर्ग-सिद्धस् तत्र भ्रमत्य् एव सुधा षडङ्घ्रिः ।।६९।। [?]

लोको वहति किं राजन् न मूर्ध्ना दग्धुम् इन्धनम् ।
क्षालयन्न् अपि वृक्षाङ्घ्रीन् नदी-वेगो निकृन्तति ।।७२।। [हि. ४.६०]

लाक्षा-लक्ष्म ललाटाट्टम् अभितः केयूर-मुद्रा गले वक्रे कज्जल-कालिमा नयनयोस् ताम्बूल-रागोदयः ।
दृष्ट्वा कोप-विधायि मण्डनम् इदं प्रातश् चिरं प्रेयसो लीला-तामरसोदरे मृददृशः श्वासाः समाप्तिं गताः ।।७४।। [अमरु. ६०]

लज्जा स्नेहः स्वर-मधुरता बुद्धयो यौवन-श्रीः कान्तासङ्गो यजन-समता� दुःख-हानिर् विलासः ।
धर्मः शास्त्रं सुर-गुरु-मतिः शौचम् आचार-चिन्ता पूर्णे सर्वे जठर-पिठरे प्राणिनां सम्भवन्ति ।।७५।। [पञ्च. ५.९१]

लोभाद् एव नरा मूढा धन-विद्यान्विता अपि ।
अकृत्येषु वियोज्यन्ते भ्राम्यन्ते दुर्गमेष्व् अपि ।।२००।। [हि. १.३४]

1.17     व

वरं प्राण-त्यागो न च पिशुन-वाक्येष्व् अभिरुचिर्
वरं भिक्षाशित्वं न च पर-धनास्वादन-सुखम्

वरं मौनं कार्यं न च वचनम् उक्तं यद् अनृतं
वरं क्लैब्यं पुंसां न च पर-कलत्राभिगमनम् । ।।६७।। [हि. १.१३७]

वरुणेन यथा पाशैर् बद्ध एवाभिदृश्यते ।
तथा पापान् निगृह्णीयाद् व्रतम् एतद् धि वारुणम् ।।७३।। [रा. २.१२२.१२]

वशं प्राप्ते मृत्योः पितरि तनये वा सुहृदि वा
शुचालं तप्यन्ते भृशम् उदर-ताडं जड-धियः ।
असारे संसारे विरस-परिणामे तु विदुषां
वियोगो वैराग्यं द्रढयति वितन्वन् शम-सुखम् ।।३८।। [प्र. ९५]

विदग्धानां गोष्ठीष्व् अकृत-परिचर्याश् च खलु ये
भवेयुस् ते किं वा पर-भणिति-कण्डूति-निकषाः ।।१५२।।

विधिर् एव हि जागर्ति भव्यानाम् अर्थ-सिद्धये ।
असंचेतयमानानां सद्-भृत्याः स्वामिनाम् इव ।।३९।। [?]

विनयेन विना का श्रीः का निशा शशिना विना ।
रहिता सत्-कवित्वेन कीदृशी वाग्-विदग्धता ।।६५।। [?]

विस्तीर्ण-व्यवसाय-साध्य-महतां स्निग्ध-प्रयुक्ताशिषां�
कार्याणां नय-साहसोन्नति-मताम् इच्छा-पदारोहिणाम् ।

मानोत्सेक-पराक्रम-व्यसनिनः पारं न यावद्-गताः
सामर्षे हृदयेऽवकाश-विषया तावत् कथं निर्वृतिः ।।७१।। [पञ्च. ३.२५३]

व्याधिभिर् मथ्यमानानां३ त्यजतां विपुलं धनम् ।
वेदनां नापकर्षन्ति यतमानाश् चिकित्सकाः ।।११५।। [म.भा. १२.३१८.३०]

1.18     श

शक्नोति कुम्भ-निहितः सुशिखोऽपि दीपो
भावान् प्रकाशयितुम् अप्य् उदरे गृहस्य ।।८५।। [?]

शमयति गजान् अन्यान् गन्ध-द्विपः कलभोऽपि सन्
प्रभूतितरां वेगोदग्रं भुजङ्ग-शिशोर् विषम् ।
भुवम् अधिपतिर् बालावस्थोऽप्य् अलं परिरक्षितुं
न खलु वयसा जात्यैवायं स्व-कार्य-सहो गणः ।।११८।। [विक्रमोर्वशीय ५.१८]

शरीरम् एवायतनं सुखस्य दुःखस्य चाप्य् आयतनं शरीरम् ।
यद् यच् छरीरेण करोति कर्म तेनैव देही समुपाश्नुते तत् ।।६४।। [म.भा. १२.५४७८]

शशिना सह याति कौमुदी सह मेघेन तडित् प्रलीयते ।
प्रमदाः पति-वर्त्मगा इति प्रतिपन्नं हि विचेतनैर् अपि ।।६६।। [कु.सं. ४.३३]

शीलं प्रधानं पुरुषे तद् यस्येह प्रणश्यति ।
न तस्य जीवितेनार्थो न धनेन न बन्धुभिः ।।१।। [म.भा. ५.३४.४६]

शान्तेऽनन्त-महिम्नि निर्मल-चिद्-आनन्दे तरङ्गावली-
निर्मुक्तेऽमृत-सागराम्भसि मनाङ् मग्नोऽपि नाचामति ।
निःसारे मृगतृष्णिकार्णव-जले श्रान्तो विमूढः पिबत्य्
आचामत्य् अवागहतेऽभिरमते मज्जत्य् अथोन्मज्जति ।।३७।। [?]

शुभ्रं सद्य सविभ्रमा युवतयः श्वेतातपत्रोज्ज्वला
लक्ष्मीर् इत्य् अनुभूयते स्थिरम् इव स्फीते शुभे कर्मणि ।
विच्छिन्ने नितराम् अनङ्ग-कलह-क्रीडा-त्रुटत्-तन्तुकं
मुक्ता-जालम् इव प्रयाति झटिति भ्रश्यद्-दिशो दृश्यताम् ।।१४।। [भर्तृ. १.९५]

1.19     स

स एव खलु दारुभ्य यदा निर्मथ्य दीप्यते ।
तद् दारु च वनं चान्यन् निर्दहत्य् आशु तेजसा ।।१११।। [म.भा. ५.३७.५७]

सकृज् जल्पन्ति राजानः सकृज् जल्पन्ति साधवः ।
सकृत् कन्याः प्रदीयन्ते त्रीण्य् एतानि सकृत् सकृत् ।।१८।। [वे. ३४]

संक्षेपात् कथ्यते धर्मो जनाः किं विस्तरेण तु ।
परोपकारः पुण्याय पापाय पर-पीडनम् ।।१३।। [?]

सत्-क्षेत्र-प्रतिपादितः प्रिय-वचो-बद्धालवालावलिर् |
निर्दोषेण मनः-प्रसाद-पयसा निष्पन्न-सेक-क्रियः||
दातुस् तत् तद् अभीप्सितं किल फलन् कालेऽतिचालोऽप्य् असौ
राजन् दान-महीरुहो विजयते कल्प-द्रुमादीन् अपि ।।७९।। [सु. ३०२८]

सत्यश् चात्र प्रवादोऽयं लौकिकः प्रतिभाति माम् ।
पितॄन् समनुजायन्ते नरा मातरम् अङ्गनाः ।।१८४।। [रा. २.३५.२८]

सन्तः सच्-चरितोदय-व्यसनिनः प्रादुर्भवद् यन्त्रणाः सर्वत्रैव जनापवाद-चकिता जीवन्ति दुःखं सदा ।
अव्युत्पन्न-मतिः कृतेन न सता नैवासता व्याकुलो युक्तायुक्त-विवेक-शून्य-हृदयो धन्यो जनः प्राकृतः ।।१२७।। [दशरूपक ३.१८]

सुखम् एव हि दुःखान्तं कदाचिद् दुःखतः सुखम् ।
तस्माद् एतद् द्वयं जह्याद् य इच्छेच् छाश्वतं सुखम् ।।२०४।। [म.भा. १२.७५५?]

सुखार्थी नागारि-प्रतिभय-शमात् प्रत्युत सुखं जहौ शेषस् तल्पीकृत-तनु निषेव्यासुर-रिपुम् ।
यतस् तेनामुष्मिन्न् अधिगतवता क्लेश-सहतां श्रमा-धायि न्यस्तं निरवधि धरा-भार-वहनम् ।।२०७।। [रा.त. ३.२१५]

सुखास्वाद-परो यस् तु संसारे सत्-समागमः ।
स वियोगावसानत्वाद् दुःखानां धुरि युज्यते ।।५०।। [हि. ४.७७]

सुख-दुःखानि भूतानाम् अजरो जरयत्य् असौ ।
आदित्यो ह्य् अस्तम् अभ्येति पुनः पुनर् उदेति च ।।२१०।। [म.भा. १२.३१८.७]

सुख-दुःखे समे स्यातां जन्तूनां क्लेश-हेतुके ।
मूर्ध्नि तापिन् केशानां भवेतां स्नेह-च्छेदने ।।२१३।। [दृ.श. ४७]

सुख-दुःखे हि पुरुषः पर्यायेणोपसेवते ।
न ह्य् अनन्तं सुखं कश्चित् प्राप्नोति पुरुषर्षभ ।।२१६।। [बृ.चा. ४.१३]

सुखं दुःखान्तम् आलस्यं दाक्ष्यं दुःखं सुखोदयम् ।
भूतिः श्रीर् ह्रीर् धृतिः सिद्धिर् नादक्षे निवसन्त्य् उत ।।२१९।। [म.भा. १२.२७.३०]

सुधा-शुभ्रं धाम स्फुरद्-अमल-रश्मिः शशधरः प्रिया-वक्त्राम्भोजं मलयज-रजश् चातिसुरभि ।
स्रजो हृद्यामोदास् तद् इदम् अखिलं रागिणि जने करोत्य् अन्तः-क्षोभं न तु विषय-संसर्ग-विमुखे ।।५२।।
स्तन-तटम् इदम् उत्तुङ्गं निम्नो मध्यः समुन्नतं जघनम् ।
विषमे मृग-शावाक्ष्या वपुषि नवे क इव न स्खलति ।।१३३।।
स्तनयोर् जघनस्यापि मध्ये मध्यं प्रिये तव ।
अस्ति नास्तीति सन्देहो न मेऽद्यापि निवर्तते ।।१३६।। [काव्या. २.२१७] अनित्ये प्रिय-संवासे संसारे चक्रवद् गतौ ।
पथि संगतम् एवैतद् भ्राता माता पिता सखा ।।१७३।।

1.20     ह

हिंसकान्य् अपि भूतानि यो हिनस्ति स निर्घृणः ।
स याति नरकं घोरं किं पुनर् यः शुभानि च ।।४९।। [पञ्च. ३.१६]

ह्यः पश्यद्भिर् अकारण-स्मित-सितं पाथोज-कोशाकृति श्मश्रूद्बोध-कठोरम् अद्य रभसाद् उत्तप्त-ताम्र-प्रभम् ।
प्रातर् जीर्ण-बलक्ष-केश-विकृतं वृद्धाज-शीर्षोपमं वक्त्रं नः परिहस्यते ध्रुवम् इदं भूतैश् चिर-स्थायिभिः ।।१३०।। [?]

---

वाक्यं तु यो नाद्रियतेऽनुशिष्टः प्रत्याह यश् चापि नियुज्यमानः ।
प्रज्ञाभिमानी प्रतिकूल-वादी त्याज्यः स तादृक् त्वरयैव भृत्यः ।।२२०।। [?]

सुखम् आपतितं सेवेद् दुःखम् आपतितं सहेत् ।
कालप्राप्तम् उपासीत सस्यानाम् इव कर्षकः ।।२२२।। [म.भा. ३.२४५.१५]

सुकरं सर्वथा मैत्रं दुष्करं प्रतिपालनम् ।
अनित्यत्वाद् हि चित्तानां प्रीतिर् अल्पेन भिद्यते ।।२२५।।

यथा शरीरम् एवेदं जल-बुद्बुद-संनिभम् ।
प्रवात-दीप-चपलास् तथा कस्य कृते श्रियः ।।२२८।। [कथा.स. २२.४०]

यथा हि पुरुषः कुर्याच् छरीरे यत्नम् उत्तमम् ।
वसनाद्यैर् उपायैस् तु तथा राज्ये नराधिपः ।।२२९।। [सं.पाठोप. ५६]

यथा हि भरतो वर्णैर् वर्णयत्य् आत्मनस् तनुम् ।
नाना-रूपाणि कुर्वाणस् तथात्मा कर्मजास् तनूः ।।२३२।। [याज्ञ. ३.१६२]

बुद्धिः प्रभावस् तेजश् च सत्त्वम् उत्थानम् एव च ।
व्यवसायश् च यस्य स्यात् तस्यावृत्ति भयं कुतः ।।२३५।। [म.भा. ५.३७.३७]

बुद्धिमन्तं कृत-प्रज्ञं शुश्रूसुम् अनसूयकम् ।
दान्तं जितेन्द्रियं चापि शोको न स्पृशते नरम् ।।२३७।। [म.भा. १२.१६८.३२]

बुद्धिमन्तं च मूढं च शूरं भीरुं जदं कविम् ।
दुर्बलं बलवन्तं च भागिनं भजते सुखम् ।।२३८।। [म.भा. १२.१६८.२२]

बुद्धि-रूप-गुणायुष्मत्-पुत्रान् विद्या-विशारदान् ।
प्राप्नुवन्ति नराः सर्वे सुकृतैः पूर्व-जन्मनि ।।२३९।। [प्रसङ्गा.

बुद्धि-श्रेष्ठानि कर्माणि बाहु-मध्यानि भारत ।
तानि जङ्घा जघन्यानि भार-प्रत्यवराणि च ।।२४०।। [म.भा. ५.३५.६५]

दिशो वासः पात्रं कर-कुहरम् एणाः प्रणयिनः समाधानं निद्रा शयनम् अवनी मूलम् अशनम् ।
कदैतत् सम्पूर्णं मम हृदय-वृत्तेर् अभिमतं भविष्यत्य् उग्रं परम-परितोषोपचितये ।।२४१।।

तपः-सीमा मुक्तिः सकल-गुण-सीमा वितरणं कला-सीमा काव्यं जनन-सुख-सीमा सुवदना ।
भियः सीमा मृत्युः सुकृत-कुल-सीमाश्रित-भृतिः क्षुधा-सीमान् नान्तः श्रुति-मुख-सीमा हरि-कथा ।।२४२।। [प्रसङ्गा. १०]

यदा विनाश-कालो वै लक्ष्यते दैव-निर्मितः ।
तदा वै विपरीतेषु मनः प्रकुरुते नरः ।।२४३।। [रा. ३.६२.२०]

व्यालाश्रयापि विकलापि सकण्टकापि वक्रापि पङ्किल-भवापि दुरासदापि ।
गन्धेन बन्धुर् असि केतकि सर्वजन्तोर् एको गुणः खलु निहन्ति समस्त-दोषान् ।।२४४।। [बृ.चा. १७.२१]

उत्थिता एव पूज्यन्ते जनाः कार्यार्थिभिर् नरैः ।
शत्रुवत् पतितं को नु वन्दते मानवं पुनः ।।२४६।।
उत्पततोऽप्य् अन्तरिक्षं गच्छतोऽपि महीतलम् ।
धावतः पृथिवीं सर्वां नादत्तम् उपतिष्ठति ।।२४७।।
उत्पन्नम् आपदं यस् तु समाधत्ते स बुद्धिमान् ।
वणिजो भार्यया जारः प्रत्यक्षे निह्नुतो यथा ।।२४८।।
उपशम-फलाद् विद्या-बीजात् फलं धनम् इच्छतां भवति विफलः प्रारम्भो यत् तद् अत्र किम् अद्भुतम् ।
नियत-विषयाः सर्वे भावा न यान्ति हि विक्रियां जनयितुम् अलं शालेर् बीजं न जातु यवाङ्कुरम् ।।२४९।।
एकः स्वादु न भुञ्जीत एकश् चार्थान् न चिन्तयेत् ।
एको न गच्छेद् अध्वानं नैकः सुप्तेषु जागृयात् ।।२५०।।
एकाकी गृह-सन्त्यक्तः पाणि-पात्रो दिगम्बरः ।
सोऽपि सम्बाध्यते लोके तृष्णया पश्य कौतुकम् ।।२५१।।
एकाकी निःस्पृहः शान्तः पाणि-पात्रो दिगम्बरः ।
कदा शम्भो भविष्यामि कर्म-निर्मूलन-क्षमः ।।२५२।।
द्वाव् इमौ न विराजेते विपरीतेन कर्मणा ।
गृहस्थश् च न्रारम्भः कार्यवांश् चैव भिक्षुकः ।।२५३।।
आहरयति न स्वस्थो विनिद्रो न प्रबुध्यते ।
वक्ति न स्वेच्छया किञ्चित् सेवकोऽपीह जीवति ।।२५४।।
आयस्य तुर्य-भागेन व्यय-कर्म प्रवर्तयन् ।
अन्यून-तैल-दीपोऽपि चिरं भद्राणि पश्यति ।।२५५।।
आयत्यां गुण-दोषज्ञस् तदात्वे क्षिप्र-निश्चयः ।
अतीते कार्य-शेषज्ञः शत्रुभिर् नाभिभूयते ।।२५६।।
आयत्यां च तदात्वे च यत् स्याद् आस्वाद-पेशलम् ।
तद् एव तस्य कुर्वीत न लोक-द्विष्टम् आचरेत् ।।२५७।।
एतत् काम-फलं लोके यद् द्वयोर् एक-चित्तता ।
अन्य-चित्त-कृते कामे शवयोर् इव सङ्गमः ।।२५८।।
एतस्माद् अमृतं सुरैः शत-मखेनोच्चैःश्रवाः सद्-गुणः कृष्णेनाद्भुत-विक्रमैक-वसतिर् लक्ष्मीः समासादिता ।
इत्य् आदि प्रचुराः पुरातन-कथाः सर्वेभ्य एव श्रुता अस्माभिस् तु न दृष्टम् अत्र जलधौ मिष्टं पयोऽपि क्वचित् ।।२५९।।
धैर्यं हि कार्यं सततं महद्भिः कृच्छ्रेऽपि कष्टेऽप्य् अतिसङ्कटेऽपि ।
कृच्छ्राण्य् अकृच्छ्रेण समुत्तरन्ति धैर्योच्छ्रिता ये प्रतिपत्ति-दक्षाः ।।२६०।।
देहि देहीति जल्पन्ति त्यागिनोऽर्थार्थिनोऽपि च ।
आलोकयन्ति यावत् स्याद् अस्ति नास्तीति न क्वचित् ।।२६१।।
एके सत्-पुरुषाः परार्थ-घटकाः स्वार्थं परित्यज्य ये सामान्यास् तु परार्थम् उद्यम-भृतः स्वार्थाविरोधेन ये ।
तेऽमी मानुष-राक्षसाः पर-हितं स्वार्थाय निघ्नन्ति ये ये तु घ्नन्ति निरर्थकं पर-हितं ते के न जामीमहे ।।२६२।।

देवस्याम्बु-मुचश् च नास्ति नियमः कोऽप्य् आनुकूल्यं प्रति व्यञ्जन् यः प्रियम् उत्कटं घटयते जन्तोः क्षणाद् अप्रियम् ।
क्षिप्रं दीर्घ-निदाघ-वासर-वियत्-सन्ताप-निर्वापणां प्रादुष्कृत्य वनस्पतेः प्रकुरुते विद्युद्-विसर्गं च सः ।।२६३।। [सूक्ति. १०५.२]

देवी श्रीर् जनकात्मजा दश-मुखस्यासीद् गृहे रक्षसो नीता चैव रसातलं भगवती वेद-त्रयी दानवैः ।
गन्धर्वस्य मदालसां च तनयां पाताल-केतु-च्छलाद् दैत्येन्द्रोऽपजहार हन्त विषमा वामा विधेर् वृत्तयः ।।२६४।।
किम् अशक्यं बुद्धिमतां किम् असाध्यं निश्चयं दृढं दधताम् ।
किम् अशक्यं प्रिय-वचसां किम् अलभ्यंम् इहोद्यम-स्थानाम् ।।२६५।।

गन्धाप्य् असौ भुवन-विदिता केतकी स्वर्ण-वर्णा पद्म-भ्रान्त्या चपल-मधुपः पुष्प-मध्ये पपात ।
अन्धीभूत्ः कुसुम-रजसा कण्टकैर् लून-पक्षः स्थातुं गन्तुं द्वयम् अपि सखे नैव शक्तो द्विरेफः ।।२६६।। [पद्म.सृ. १९]

गवार्थे ब्राह्मणार्थे च स्वाम्य्-अर्थे स्त्री-कृतेऽथवा ।
स्थानार्थे यस् त्यजेत् प्राणांस् तस्य लोकाः सनातनाः ।।२६७।।

गावो गन्धेन पश्यन्ति वेदेनैव द्विजातयः ।
चारैः पश्यन्ति राजानश् चक्षुर्भ्याम् इतरे जनाः ।।२६८।। [विक्र्. ११७]

त्यागो गुणो गुण-शताभ्यधिको मतो मे विद्यापि भूषयति तं यदि किं ब्रवीमि ।
शौर्यं च नाम यदि तत्र नमोऽस्तु तस्मै तच् च त्रयं न च यदीर्ष्यति चित्रम् एतत् ।।२६९।।
त्याज्यं सुखं विषय-सङ्गम-जन्म पुंसां दुःखोपसृष्टम् इति मूर्ख विचारणैषा ।
व्रीहीं जिहासति सिस्थित-तुण्डलाढ्यान् को नाम भोस् तुष-कणोपहितान् हितार्थी ।।२७०।।

दुर्गं त्रिकूटः परिखा समुद्रो रक्षांसि योधा धनदाच् च वित्तम् ।
शास्त्रं च यस्योशनसा प्रणीतं स रावणो दैव-वशाद् विपन्नः ।।२७१।। [गरुड.अ. ११३]

कर्मानुमेयाः सर्वत्र परोक्ष-गुण-वृत्तयः ।
तस्मात् परोक्ष-वृत्तीनां फलैः कर्म विभावयेत् ।।२७२।। [हि. ४.१०६]

किं गजेन प्रभिन्नेन राज-कर्माण्य् अकुर्वता ।
स्थूलोऽपि यदि वास्थूलः श्रेयान् कृत्य-करः पुमान् ।।२७३।।

किं चन्दनैः स-कर्पूरैस् तुहिनैः शीतैश् च किम् ।
सर्वे ते मित्र-गात्रस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ।।२७४।। [शृ.ति. २.२]

नोपभोक्तुं न च त्यक्तुं शक्नोति विषयान् जरी ।
अस्थि निर्दशनः श्वेव जिह्वया लेढि केवलम् ।।२७५।। [हि. १.११३]

नो सत्येन मृगाङ्क एष वदनी-भूतो न चेन्दीवर- द्वन्द्वं लोचनतां गत न कनकैर् अप्य् अङ्ग-यष्टिः कृता ।
किन्त्व् एवं कविभिः प्रतारित-मनास् तत्त्वं विजानन्न् अपि त्वङ्-मांसास्थि-मयं वपुर् मृग-दृशां मन्दो जनः सेवते ।।२७६।। [शृ.श. ४६]

दायादा व्यय-भीरुता-परिहृतारब्धेर् भवन्त्य् उन्नता भृत्याः प्रत्युपकार-कातर-मतेः कुर्युर् न कोऽपि प्रियम् ।
राशी-भूत-धनस्य जीवित-हृतौ शश्वद् यतेरन् निजा भू-भर्तुः क्रियते द्विषेव रभसाल् लोभेन किं नाप्रियम् ।।२७७।। [रा.त. ५.१९०]

कोकिलोऽहं भवान् काकः समानः कालिमावयोः ।
अन्तरं कथयिष्यन्ति काकली-कोविदाः पुनः ।।२७८।। [सा.द. १०.५९]

क्व स दशरथः स्वर्गे भूत्वा महेन्द्र-सुहृद्-गतः क्व स जलनिधेर् वेलां बद्ध्वा नृपः सगरस् तथा ।
क्व स करतलाज् जातो वैण्यः क्व सूर्य-तनुर् मनुर् ननु बलवता कालेनैते प्रबध्य निमीलिताः ।।२७९।। [पञ्च. ३.२५३]

आदीर्घेण चलेन वक्र-गतिना तेजस्विना योगिना नीलाब्ज-द्युतिनाहिना वरम् अहं दृश्यो९ न तच् चक्षुषा ।
दष्टे सन्ति चिकित्सका दिशि दिशि प्रायेण धर्मार्थिनो मुग्धाक्षीक्षण-वीक्षितस्य नहि मे वैद्यो न चाप्य् औषधम् ।।२८०।। [शृ.श. ५५]

आदौ चित्ते ततः काये सतां संजायते जरा ।
असतां च पुनः काये नैव चित्ते कदाचन ।।२८१।। [पञ्च. १.१७७]

अत्युक्तिं रहसि गतं विचित्र-मत्येन भाषमाणं च ।
उचित-प्रणयम् अपि नृपं सहसार्या नोपसर्पन्ति ।।२८२।।

दुर्जन-सङ्गतिर् अनर्थ-परम्पराया हेतुः सताम् अधिगतं वचनीयम् अत्र ।
लङ्केश्वरे हरति दाशरथेः कलत्रं प्राप्नोति बन्धम् अघ दक्षिण-सिन्धु-राजः ।।२८३।। [विक्रम १९७]

जलौकयोपनीयन्ते प्रमदा मन्द-बुद्धिभिः ।
मृगीदृशां जलाकानां विचारान् महद् अन्तरम् ।।२८४।। [काशीखण्ड ६.८५]

जलौका केवलं रक्तम् आददाना तपस्विनाम् ।
प्रमदा सर्वम् आदत्ते चित्तं वित्तं बलं सुखम् ।।२८५।। [काशीखण्ड ६.८६]

कुलं वृत्तं च शौर्यं च सम् एतन् न गण्यते ।
दुर्वृत्तेऽप्य् अकुलीनेऽपि जनो दातरि रज्यते ।।२८६।। [कामं. नी. ५.६०]

दाता लघुर् अपि सेव्यो भवति न कृपणो महान् अपि समृद्ध्या ।
कूपोऽन्तः-स्वादु-जलः प्रीत्यै लोकस्य न समुद्रः ।।२८७।। [पञ्च ६.८५]

निःश्वासोद्गीर्ण-हुतभुग्-धूम-धूम्रीकृताननैः ।
वरम् आशी-विषैः सङ्गं कुर्यान् न त्व् एव दुर्जनैः ।।२८८।। [का.नी. ३.१८]

किं रुद्धः प्रियया कयाचिद् अथवा सख्या तयोद्वेजितः किं वा कारण-गौरवं किम् अपि यन् नाद्यागतो वल्लभः ।
इत्य् आलोच्य मृगीदृशा करतले संस्थाप्य वक्त्राम्बुजं दीर्घे निःश्वसितं चिरं च रुदितं क्षिप्ताश् च पुष्प-स्रजः ।।२८९।। [शृङ्गार-तिलकः १.७५]

Om Tat Sat

(Continued ...)

(My humble salutations to  the lotus feet of Holy Sages of Hindu soil for the collection)